INGURU

                                                                             ZER DA MATERIA?
                                                DAGOEN GUZTIA MATERIA AL DA?

                      

MATERIARI BURUZKO GALDERAK

AGREGAZIO-EGOERAK

EGOERA ALDAKETAK

ESPERIMENTUAK

MATERIAREN ALDAKETAK

JARDUERAK ESPERIMENTUAK *****

• AIREAREN INGURUAN
  • Aire zapaltzailea                 Airearen indarra              Aireak presioa egiten du     
  • Airea konprimitu            Buxatzen den inbutua              Ura airean zintzilik
  • Urperatze-kanpaia             Turrusta botila                   Zenbat aire ikasgelan
• 
  

• MATERIAREN INGURUAN
•  
• ELEKTRIZITATE eta MAGNETISMOAREN INGURUAN
•  
• URAREN INGURUAN
•  Likidoen bolumena kalkulatu                           Solidoen bolumenaren kalkulua   
•  Flotazioa aztertzen        Hainbat likidoen flotazioa      Itsasoan hobe igerilekuan baino
• Orratz flotatzailea
• BEROAREN INGURUAN
•  
• ARGIAREN INGURUAN
• 
  

GUZTIA MATERIA AL DA?

Materiaren kontzeptua 

Materia zer den errazago ulertzeko hiru baliabide hauek erabili

• Ezaugarriak
• Materiaren egoerak
• Egoera aldaketak
• Aldaketa fisikoak
• Aldaketa kimikoak
• Nahasteak

 

                                      UNIBERTSOA

UNIBERTSOAREN SORRERA - BIG BANG - EGUZKI SISTEMA -  IZARREN HAUTSA  - INGURUNE BALIABIDEAK - GALAXIAK - IZARRAK.- PLANETAK -

   

LURRA, GURE PLANETA

Ura egoera likidoan egoteak eta oxigeno ugariko atmosfera izateak ahalbidetzen dute bizitza Lurrean. Ezaugarri hauek posibleak dira Eguzkiarekiko daukan kokapen egokiari esker.

Poloetan, pixka bat zapaldutako esfera baten itxurakoa da lurra. Atmosferako gasez eta lurrazaleko urez gain, harkaitzez eta metalez osatuta dago gure planeta.

LURRAREN MUGIMENDUAK

Lurrak bi mugimendu ditu: 

ERROTAZIOA:  

• Lurra bere ardatzaren inguruan biraka dabil.
• 24 ordu behar ditu bira osoa emateko.
• Horregatik bereizten dira eguna eta gaua.

TRANSLAZIOA:  

• Eguzkiaren inguruan biraka doa.
• Urte bat behar du Eguzkiari buelta oso bat emateko.
• Horregatik bereizten dira urtaroak.
• URTAROAK (zientzia museoaren materiala)

 

ILARGIA, GURE SATELITEA

Ilargia Lurraren satelitea da. Ilargiak ez du berezko argirik baina Eguzkitik jasotzen duen argiak islatzen duenez disdiratsua ikusten dugu. Bertan ez dago bizitzarik urik eta atmosferarik ez dagoelako.

Ilargiak bi mugimendu egiten ditu: ikusi bideoa

- Errotazioa, bere baitan eta

- Translazioa, Lurraren inguruan.

Itxuraren arabera lau fase bereizten dira Ilargian:

            

BIDEOA ILARGIA : egitura, itxura, eragina gure lanetan, eklipseak, itsasmareak

EKLIPSEAK

ilargi eklipsea

eguzki eklipsea

UNIBERTSOA

TEORIA GEOZENTRIKOA: Lurra Unibertsoaren erdigunea. Unibertsoko elementu guztiak (planeta, ilargia, izarrak, ...) biraka zebiltzan bere inguruan. Ptolomeok planteatu zuen.

TEORIA HELIOZENTRIKOA: Eguzkia erdigunea da. 

Geldirik dagoena eguzkia da eta Lurra bere inguruan biraka dabil. Teoria Kopernikok proposatu zuen eta Galileo Galileiri esker arrazoia eman zioten.

BIDEOA: geozentrismo eta heliozentrismoa 5:35

BIDEOA: Unibertsoaren historia 9:44

 

•

1. Big bang teoria (bideo 1:03 gazteleraz)
2. Big bang-aren historia laburra (bideo 5:18 gazteleraz) 
3. Unibertsoaren sorrera - Big bang teoria (bideo-dpkumentala canal historia 7:29)

Big-bang-aren teoriaren arabera Unibertsoko materia guztia gune bakar batean bilduta  zegoen, baina duela 15 mila milioi urte inguru eztanda egin zuen eta unibertsoan zabaldu  eta sakabanatzen hasi zen. Materia horretatik sortu ziren, aurrerago galaxiak, izarrak eta planeta sistemak.

•Gaur egun unibertsoa hedatze fasean dago oraindik ere.

EGUZKI SISTEMA

EGUZKIA, GURE IZARRA

Eguzkia da gure sistemaren erdigunea, gure sistemaren izarra, eta ematen digun bero eta argiari esker bizi gara bizidunak Lurra planetan. Gas bero bero duen bola birakari bat da, izarrak bezalaxe, hidrogenoz eta helioz osaturik.

Eguzkiaren tamaina Lurra planeta baino 1.400.000 aldiz handiagoa da.

Eguzkiaren izpiek 8 minutu behar dituzte Lurrara iristeko.

Eguzkiaren nukleora iristeko 3 geruza daude: Fotosfera, konbentzio aldea eta erradIazio aldea.

Eguzkiaren diametroa 1.400.000 Km-takoa da eta nukleoak 14.000.000 g temperatura ditu. Eguzkiaren lekurik hotzena fotosfera da, normalean 5.500 gradu ditu.

Batzuetan Eguzkian leherketa mota batzuk izaten dira; horren ondorioz beltz gune batzuk ateratzen zaizkio.

EGUZKI SISTEMA

 

Gure Eguzkiaren inguruan sortutako planeten eta beste gorpuz espazial batzuen sistema da. Sistema horren osagai nagusia eta sistemaren erdigunea da Eguzkia.

Eguzkia da sistemaren izarra. Bere inguruan biraka zortzi planeta dabiltza, ilargiak,  asteroideak, kometak, gas eta hautsa ere.  
 

Planetak izar baten inguruan orbitan dauden objektu handiak dira. Gure sisteman bi taldetan sailkatzen dira: 

• Barneko planetak, txikiak, trinkoak, harrizkoak eta metalezkoak: Merkurio, Artizarra, Lurra eta Marte.

• Kanpoko planetak, handiak, arinak eta gasezkoak: Jupiter, Saturno, Urano eta Neptuno.

GRABITATEAREN INDARRA

 

Espazioko gorputz guztiek grabitate indarra egiten dute. Horri esker unibertsoa eta Eguzki sistema orekan dago.

Gure Eguzkia eguzki sistemako handiena da eta, berez, grabitate indarra handiena du;

ondorioz sistemako astro guztiak orbitan ibiltzen dira bere inguruan.

Isaak Newton britaniarrak aurkitu zuen grabitate indarra, eta hark eman zuen grabitazio-indarra zehatzen duen grabitazio unibertsalaren legea ere. Aurrerago, Einsteinek osatu zuen lege hori.

 

                                                         GALAXIAK

•

 

Galaxiak unibertsoan dauden izar multzo erraldoiak dira.

• Galaxiak formaren arabera sailkatzen dira:

• kiribilak,
• barradunak,
• irregularrak eta
• eliptikoak

Gure galaxia ESNE BIDEA da eta forma kiribila du.

 

GALAXIETAN, IZARRAK

izarrak nebulosa batean

Izarrak berezko argia duten astroak dira.

•Izarrak hidrogenoz eta helioz eta beste gasez osaturik daude eta horien erreakzioen ondorioz beroa eta argia sortzen dira. 

Eguzkia edo izarrak nebulosa batean jaio dira. Gaseko laino batean, haize boladen ondorioz, materia elkartu egiten da eta nukleo bat sortzen da.

Eguzkia ez da laua eta ez da geldirik egoten; gauez  izar bati begiratzen diozunean dir-dir egiten duela konturatuko zera, ez badu dir-dir egiten planeta bat da.

Egunean ez dira izarrak ikusten gure eguzkiaren argiarengatik.

Helio gehiago geratzen ez denean, izarra txikiagoa egiten da, eta hain txikia egiten da, lurraren tamaina hartzen duela, baina dentsitate gehiagorekin. Gero itzaltzen da poliki-poliki, izar beltz bat bihurtzen delarik.

•

UNIBERTSOKO DISTANTZIAK

 Unibertsoan diren distantziak izugarriak dira, imajinaezinak. Neurtzeko unitate bereziak asmatu dira: 

UA eta AU

• UA (Unidad Astronómica delakoa) EGUZKITIK LURRAINO DAGOEN  DISTANTZIA 150 millones de km (1 UA)

  

  Eguzkiaren argiak 8,3 segundu behar ditu Lurra iristeko

•  AU (Argi Urtea) ARGIAK ESPAZIOAN URTEBETEAN EGITEN DUEN DISTANTZIA

Argiak espazioan segunduko 300.000km-ko abiadura du; hau da, segundu batean 300.000 km egiten ditu.

Argiaren abiadura espazioan 300.000 km/s.

Abiadura horretan adibidez, argiak gure planetari segundu batean 8 buelta emango lizkioke.

• 1 minutu: 18.000.000 km. egingo ditu.
• 1 ordu: 1.080.000.000 km egingo ditu.
• 1 egun: 25.920.000.000 km egingo ditu.
• 1 urte: 9.460.800.0000.000km egingo ditu.

Gure galaxiak, Esne bideak, punta batetik bestera duen distantzia.

   Eta galaxien arteko distantziak nolakoak dira?

TAMAINAK: Eredu gisa bideo hauek

• Izarren tamainen konparaketa bideo1      bideo2
• Izarrik handiena: VY Canis Majoris bideo

Planeta eta izarren tamainen konparaketa

Unibertsoaren tamaina

UNIBERTSOKO FENOMENO BITXIAK

 

Astronomoek diotenez, badira unibertsoan objetu edo fenomeno bitxi batzuk: QUASARRAK ETA ZULO-BELTZAK.

• QUASARRAK zulo beltz handiak dituzten galaxien erdiko guneak dira, pisu handikoak eta oso argitsuak. 
• ZULO BELTZAK ez dira ikusten eta inguruko guztia irentsi egiten dute, baita argia ere.

Dentsitate handi-handiko materia-kontzentrazioak dira zulo beltzak. Grabitazio-eremu handia dutenez, argiak ere ezin dio ihes egin eremu horri, oso azkar ibili arren. Ikertutako ia galaxia guztiek dute zulo beltz bat erdigunean. Eguzkia baino askoz masa kontzentratuagoa duten izarrak desegitean, masa txikiagoko zulo beltzak sortzen dira. Zulo beltz batean zenbat eta gorputz gehiago erori, orduan eta masa handiagoa izango du, eta hortaz, grabitazio-erakarpena ere handitu egingo zaio.

3. ODOL ZIRKULAZIOA 

ESKEMA

• BIHOTZA HOBETO ULERTZEKO

 

•  ODOLAREN IBILBIDEA 
  
• GALDERAK

-------------------------------------------------------------------------------------------------------

 4. IRAIZTEA 

HIZTEGIA ESKEMA   

  

• IRAITZ-APARATUA

• GALDERAK

• ANIMAZIOA

2013-11-01

 3.GAIA:  ELIKATZEA ETA DIGESTIOA

  

1.- GIZAKIEN GORPUTZA (irudian klikatu)

(ESQUEMA)  

                

 

                        


.............................................................................................................................................................
                                                                                   

2.- ELIKATZEA ETA ELIKAGAIAK

(ESKEMA)

                          

                 (klikatu irudian)   Elikagai motak  ........................................................................................................................................................... 3.  DIGESTIOA   (ESQUEMA)  

 DIGESTIO APARATUA 

DIGESTIOA 3F.ppt

• Details
• Download

  

 

2013-10-16

INGURUNE

 2.  GAIA:  ANIMALIEN ERREINUA

(ESKEMA)
                  

• ORNODUNAK 
• ORNOGABEAK

• ORNOGABEEN BILA

• ORNODUNAK SAILKATZEN

• BIZI FUNTZIOAK:  ARIKETA INTERAKTIBOA

   
                                                   

         BIDEOAK:                                                            

• ORNOGABE MOTAK
• SUGE BATEN ERRUNALDIA

           ANIMALIEN ELIKATZE-FUNTZIOA
                                                 (ESKEMA)

              LAU PROZESU:
  
1. DIGESTIOA:  DIGESTIO APARATUAREN BIDEZ                               

  

       2.   ARNASA HARTZEA:    ARNAS APARATUAREN BIDEZ (egin ariketa hau)

 3.  SUBSTANTZIAK ZABALTZEA:  ZIRKULAZIO APARATUAREN BIDEZ

      Elikagaietatik ateratako substantziak ODOLAK garraiatzen ditu

      ZIRKULAZIO  APARATUAREN bidez.

 4.  HONDAKINAK IRAIZTEA (kanporatzea):  IRAITZ APARATUAREN BIDEZ 

                ANIMALIEN HARREMAN FUNTZIOA

(ESKEMA)

ANIMALIEK, HARREMAN FUNTZIOAK BETETZEKO, HAUEK DITUZTE:

1. ORGANO ERREZEPTOREAK:    Zentzumen organoetan  daude eta kanpoko informazioa (estimuluak) harrapatzen dute. 
2. NERVIO SISTEMA:  NEURONEZ  osatuta dago eta errezeptoreek harrapatutako informazioa prozesatu egiten du. Klikatu  hemen eta ikusiko duzu  nola egiten duen.                                                                                                                                      NEURONAK                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                
3. EFEKTOREAK:  Muskukuak eta organoak dira eta estimuluei erantzuna ematen diete.

• 
  

  
  
  
  
  

  
  
  

2. ZIRKULAZIO APARATUA ETA ODOLA

ESKEMA 


Zirkulazio aparatua BIDEOA
Ikusi berri dugun arnas-aparatuaren animazioari buruzko GALDERAK

arnas-aparatua BIDEOA

ARNASKETA, ZIRKULAZIOA ETA IRAIZKETA

 1. ARNASKETA: 

•  HIZTEGIA  

• ESKEMA   

Arnas-aparatua eta arnasketa prozesua erakusten duen animazioa 

ESPAINIAKO ETA EUSKAL HERRIKO ERLIEBEA

• ESPAINIAKO IBAIAK  I
• ESPAINIAKO IBAIAK II
• EUSKADIKO IBAIAK I 
• EUSKADIKO IBAIAK II